| برج آجرپزی روستای پسیخان تا پیش از سال ۵۷ آجر تولید می کرد. با آسیب برج بعد از زلزله سال ۶۹، عملا تولید آجر متوقف و کارگاه های اطراف، به استخرهای پرورش ماهی تبدیل شد. |
خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ «پسیخان» دهستانی در بخش مرکزی شهرستان رشت است. دهستانی که از ۱۳ روستا به مرکزیت «خشت مسجد» تشکیل شده و روستای پسیخان با سه محله پسیخان بالا، میان محله و میران محله بخشی از دهستان بزرگ پسیخان است.
رودخانه پرآب پسیخان، کوره های آجرپزی و خشت های مربع شکل و کارگاه های تولید انواع ظروف سفالی در خشت مسجد، بخشی از تاریخ اقتصادی پسیخان است. اما این همه تاریخ پسیخان نیست، این محدوده تا پیش از تسلط صفویه، مکانی برای نزاع های طولانی فرمانروایان محلی گیلان «بیه پس و بیه پیش» بود و بسیاری از نزاع های خونین خاندان آل کیا و اسحاق وند در محدوده همین رودخانه صورت گرفته است.
از این نزاع ها که عمدتا بر سر خاک صورت می گرفت و بن مایه های اعتقادی هم داشت، بگذریم، نام «محمود پسیخانی» موسس فرقه شیعی «نقطویان» در تاریخ گم شده است. مردی که تفسیر متفاوتی از آیات قرآن داشت و همه چیز را از خاک می دانست و معتقد بود جسم بعد از مرگ به خاک برگشته و به صورت سنگ و گیاه و جانور دوباره به جهان هستی باز می گردد. فرقه ای که پیراونش اندیشه های محمود را نه تنها در نقاط مختلف ایران بلکه تا هند و آسیای صغیر ترویج کردند. آیا پیشینه معیشتی مردم این منطقه که در کار خاک و گل و سفال و خشت بودند، بر رشد چنین اندیشه ای موثر بوده است؟!
در این اندیشه ها بودم که از تابلوی روستای «خشت مسجد» عبور کردیم. روستایی با یک بازار محلی و مسجدی خشتی که متاسفانه این مسجد قدیمی را خراب کردند، اما رودخانه پسیخان تنها مکان نزاع های بیه پس و بیه پیش نبود.
این رودخانه پرآب اگرچه به گفته لوئی رابینو (سرکنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم) از زمین های شالیزار پایین تر بود و نمی شد از آب آن به خوبی بهره برد، اما، بعد از احداث سد خاکی در سال های ۴۰، این امکان را داد که شالیزارهای روستاهای یاد شده را به خوبی بپروراند. وقتی از غرب رشت به سمت فومن می روید، بعد از روستای خشت مسجد، می باید به مسیر فرعی پسیخان- دافسار بروید.
دو سوی این جاده، شالیزارهایی است که در نیمه مردادماه، عطر خوشه های زرد برنج در فضا پیچیده است. اما وقتی خوشه های برنج به بار نشسته باشد، بدترین آفت، باران بی موقع است که خوشه های سنگین وزن را می شکند و به قول گیلک ها، دروی برنجی که دِفار کرده باشد، با داس عذاب جان است.
پیش از رسیدن به پسیخان بالا، تابلوی راهنمای سد در کنار جاده قرار دارد. کمی جلوتر یک راه فرعی به سمت سد خاکی پسیخان می رود که در ابتدای جاده، تابلویی با عنوان «گردشگری سد پسیخان» راهنمای مسیر است. پیش از رسیدن به سد، صدای کارخانه برنج کوبی به گوش می رسد و درختان انار ترشی که در مسیر سد خاکی رشد کرده و میوه های نارس آن به مسافران لبخند می زند. صدای آبی که با شدت از روی سد پسیخان، سرریز شده و به پایین دست می رود، آرامشی دلچسب را در میان درختان روییده در حریم سد ایجاد می کند و مرد جوانی که در پناه درختان پهن برگ، قلاب ماهیگیری اش را به آب انداخته تا زندگی را از آب جاری بیرون بکشد. اما این تمام جاذبه های دیدنی پسیخان نیست.
شاید کمتر کسی از مسافران جاده فرعی به سمت خیابان «شهید رنجبر» رفته و از کوره قدیمی آجرپزی پسیخان بازدید کند. بنای مرتفع کوره از دوردست پیداست ولی برای دیدن آن از نزدیک می باید به سمت استخرهای پرورش ماهی بروید. استخرهای دوگانه ای که اکنون دورتادور کوره را فراگرفته، قبلا محوطه ای بود که کارگران کوره آجرپزی، خشت های خام را در آفتاب می چیدند تا خشک شود. تصویر کوره آجر پزی در آب استخر منعکس شده و منظره بسیار زیبایی را ایجاد کرده است.
از راه فرعی اطراف استخر می توان به نزدیکی کوره رفت. کوره بر بلندای تپه مانندی قرار دارد که رشد انبوه گیاهانی همچون سرخس و تمشک های وحشی، درب ورودی کوره را پوشانده است. ترک های عمیق دیواره برج ترس ریزش دیوار کوره را بیشتر می کند به‌ویژه آنکه قسمت انتهایی کوره هم افتاده است.
«حبیب سرافراز» یکی از اهالی پسیخان به یاد دارد که در کودکی از پله های برج بالا می رفت و از بلندای کوره آجرپزی آرزوهای بزرگش را در آسمان فریاد می زد. هم او می گوید: صاحب کوره آجرپزی شخصی به نام «خداخواه» بود. وی دو کوره آجرپزی داشت و کوره آجرپزی شهرک گلسار نیز مال او بود. وی حوالی سال ۶۷ فوت شد و پسرش جواد مالک کوره پزی شد.
سرافراز با اشاره به اسکان کارگران آجرپزی در اطراف کوره می افزاید: جایی که الان استخرهای پرورش ماهی است، محل اسکان کارگران بود، اکثر کارگرها، مهاجران دیگر استان ها بودند. خداخواه به‌جز آجر، کاشی هم تولید می کرد. آن زمان بیشتر خانه ها از آجرها و کاشی های همین آجرپزی استفاده می کردند. به‌جز آجر قرمز، آجرهای زردرنگ دیگری هم تولید می کردند که از یک نوع خاک مخصوص تهیه می شد.
وی علت ایجاد ترک های عمیق بر دیواره کوره را هم زلزله تابستان ۱۳۶۹ منجیل می داند و توضیح می دهد: ارتفاع برج بلندتر بود اما زلزله که آمد، بخشی از ارتفاع برج فروریخت.
«هادی پوراکبر» از دیگر اهالی پسیخان نیز به تاریخچه این دهستان اشاره می کند و می گوید: پسیخان یا با نام قدیم آن «پسخان» منطقه ای بود که همچون بیه پس و بیه پیش، به آن سوی رود در فومنات اطلاق می شد. روستای خشت مسجد به مرکزیت دهستان پسیخان، مرکز تولید خشت، آجرهای چهارگوش و انواع ظروف سفالی بود و از خشت مسجد تا مسجد حر، بازار سنتی دهستان پیسخان و یک مرکز تجاری فعال بود.
دهیار اسبق پسیخان می افزاید: در زمان فعالیت بنده در دهیاری، قرار بود بازار سنتی خشت مسجد هم احیا شود که با تغییر مدیریت، این طرح متوقف ماند.
پوراکبر از کوره آجرپزی دیگری هم در منطقه یاد می کند، که تخریب شده است و می افزاید: کوره آجرپزی دیگری در خشت مسجد و نزدیک به مکان فعلی مسجد حر قرار داشت که متعلق به فردی به نام «مهدی باقریان» بود. گفته می شد وی از اهالی خراسان است. این کوره تا حوالی سالهای ۱۳۵۰ هم آجر تولید می کرد، اما بعدها باقریان کوره و زمین های اطراف آن را فروخت و با دست به دست شدن مالکیت، کوره را خراب کردند. کارگران کوره باقریان، اکثرا مهاجرانی غیر گیلانی بودند. پسیخان پل خشتی آجری هم داشت که تصاویر آن در منابع تاریخی موجود است و همزمان با احداث سد پسیخان در حوالی سال های ۴۳، تخریب و به جای آن ابتدا یک پل چوبی و بعدها یک پل آهنی ساختند.
وی، درباره کوره آجرپزی خداخواه هم می گوید: این کوره هم تا سال ۱۳۵۷ فعال بود و آجر تولید می کرد. در محوطه پایین دست همین کوره هم به طور محدود کاشی تولید می شد و کارگران کوره آجرپزی با خانواده های خود در همین مکان و در انبارهای آجر ساکن بودند. کوره راه پله مارپیچی داشت که تا بالای برج می رفت.
دهیار اسبق پسیخان با اشاره به اقدام به تخریب کوره پسیخان ادامه می دهد: مالکان فعلی قصد تخریب کوره را داشتند که بنده به عنوان دهیار آن زمان مانع شدم و گفتم این کوره جزئی از تاریخ منطقه است و نشان دهنده اقتصاد پویای پسیخان است. همان زمان بارها با اداره کل میراث فرهنگی گیلان مکاتبه کردم و عکس‌هایی هم از کوره فرستادم تا با ثبت آن مانع از تخریب کوره آجرپزی شوند ولی با وجود اعلام موافقت میراث، هنوز این بنای تاریخی ثبت نشده است.
کوره آجرپزی خداخواه در شهرک گلسار فعلی، زمانی در محدوده خارج از شهر رشت بود. بنای کوره آجرپزی رشت در محدوده تقاطع بلوار توحید به بلوار گیلان قرار دارد و در آبان ماه ۱۳۸۶، به شماره ۲۰۲۷۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان، در پاسخ به این سئوال که چرا کوره آجرپزی پسیخان ثبت ملی نشده است، می گوید: پرونده شناسایی این کوره تهیه شده و برای بررسی و ثبت در فهرست آثار ملی به وزارتخانه ارسال شده است.
«ولی جهانی» با اشاره به قدمت این کوره می افزاید: شواهد نشان می دهد کوره آجرپزی پسیخان در اواخر قاجار و یا اوایل پهلوی ساخته شده است.
وی با بیان اینکه رضایت مالک در ثبت اثر تاریخی جزو شرایط جدید ثبتی است، اظهار کرد: دبیرخانه شورای ثبت میراث فرهنگی کشور، اشکالاتی به منظور تکمیل پرونده شناسایی کوره وارد کرده است که پس از رفع نواقص، دوباره موضوع ثبت کوره آجرپزی پسیخان، پیگیری می شود.